ایران پیش از تاریخ (روایت عبدالعظیم رضایی)

اروپای یخین ، ایران بارانین

در اینجا سرزمین ایران را از دیدگاه تحقیقات زمین شناسی و مورّخان نامداری چون گیرشمن ایرانشناس معروف و دیگر دانش پژوهان و تاریخ نگاران مورد بررسی قرار می دهیم . بنابر تحقیقات اخیر زمین شناسی ، در هنگامی که بخش اعظم اروپا را توده های یخ پوشیده بود، فلات ایران دوره ی باران را از سر می گذراند که طی آن حتّی نقاط مرتفع نیز در زیر آب قرار داشت ، در آن زمان در بخش مرکزی این فلات که امروزه به شکل بیابان نمکزار وسیعی درآمده است دریاچه ای پهناور قرار داشت که رودهای بسیاری از کوههای بلند به سوی آن سرازیر می شد. سنگواره های ماهیان و صدفهای این دریاچه (که نه تنها در بیابان مزبور بلکه حتّی در دره های مرتفع نیز به دست آمده است )، وضع طبیعی این آب و خاک را در چند هزار سال پیش از میلاد مسیح مجسم می سازد. در دورانی که می توان آن را بین ده تا پانزده هزار سال پیش از میلاد فرض کرد، به تدریج وضع آب و هوا رو به تغییر نهاد: دوران بارانی از میان رفت و به جای آن دورانی فرا رسید که اصطلاحاً « عصر خشک » نامیده می شود، و هنوز هم ادامه دارد. کم شدن باران از یک طرف و بلند بودن سطح دریاها و دریاچه های داخلی از سوی دیگر موجب کندی جریان رودها و جویبارهایی شد که آب کوهها را به
مزبور می رسانید. بر اثر نظم جریان رودخانه ها، در مصب آنها ذخایر رسوبی ، گرد آمده قطعه زمینهایی را تشکیل داد که به زودی سر از آب بیرون آورده حد فاصلی میان دره ی موجود یا دشت آینده و کوه به موجود آورد. در این دوران ، انسان پیش از تاریخ که بیشتر در فلات ایران به سر می برد، در سوراخهایی سکنی می گزید که در اطراف پر درخت کوهها حفر می کرد و سقف آنها را با شاخه های درختان می پوشاند گاهی نیز غارها یا پناهگاههای سنگی متعددی را که اغلب آنها بسترهای زیرزمینی رودهای کهن بودند، به عنوان سرپناه مورد استفاده قرار می داد. در بهار سال ۱۹۴۹ مکتشفین برای نخستین بار در ایران آثار و بقایای انسان دوره ی مورد اشاره را طی حفاری غاری در تنگ پیده (در کوههای بختیاری واقع در شمال شرقی شوشتر) تشخیص دادند. انسان در اینجا برای تهیه ی غذا به شکار می پرداخت و درین رهگذر از حیله و تدبیر، بیش از نیرو و قدرت استفاده می کرد. وی به طرز کاربرد چکش سنگی ، تبردستی و تبری که به چوبدستی شکافداری متصل بود، آشنایی داشت . با اندکی صیقل دادن ، از ناهنجاری این ابزارهای بدوی ، اندکی کاسته می شد. آلات استخوانی از قبیل درفش که از استخوان حیوانات می ساختند، به مراتب کمتر از مصنوعات سنگی تداول داشت . انسان در آن موقع از نوعی ظرف سفالین استفاده می کرد که به طور ناقص پخته می شد و در پایان سکونت وی در غار، بر اثر دودخوردگی کاملاً سیاه رنگ شده بود. این نوع ظرفها همراه با قدیمی ترین بقایای انسان در فلات ایران پیدا شده و بنابراین نشانه ی مهمی از وجود ارتباط بین دو مرحله ی سکونت اوست .

زنان ایرانی در عصر نوسنگی

در این جامعه ی ابتدایی وظیفه ی خاصی برعهده ی زن گذاشته شده بود: وی گذشته از آنکه نگهبان آتش و شاید مخترع و سازنده ی ظرفهای سفالین بود، می بایستی چوبدستی بردارد و در کوهها به جستجوی ریشه های خوردنی گیاهان یا جمع آوری میوه های وحشی بپردازد. شناسایی گیاهان و فصل رویش آنها و دانه هایی که می آورد، مولود مشاهدات طولانی و مداوم وی بود و او را به آزمایش کشت و زرع رهنمون می شد. نخستین کوششهای وی در زمینه ی کشاورزی ، بر روی زمینهای رسوبی انجام گرفت و در همان حال که مرد اندکی پیشرفت کرده بود، زن با کشاورزی در عصر نوسنگی که سکونت در غاربدان دوره تعلق دارد ابتکارات فراوانی به منصه ی ظهور رسانید. این امر ناگزیر به ایجاد تفاوتی بین زن و مرد می انجامید، و شاید همین موضوع سبب شده باشد که در جوامع نخستین ، زن بر مرد برتری یابد. در چنین جوامعی زن ، کارهای قبیله را اداره می کرد، به مقام روحانیت می رسید، و در عین حال سلسله ی وی زنجیر اتصال خانواده بود. این نحوه از اولویت و برتری زن از مختصات ساکنان اصلی فلات ایران بوده و بعدها در آداب آریاییان فاتح وارد شده است .

نخستین ساکنان فلات ایران

خشک شدن روزافزون دره ها که معلول پیشرفت دوره ی بی آبی (خشک ) بود، موجب بروز تغییرات ژرفی در شرایط زندگانی انسان گردید. به تدریج دریاچه ی بزرگ مرکزی خشک شد و سواحل دریاچه ی مزبور که رودها در آن ذخیره ای از رسوبات حاصلخیز به جای گذاشته بود، از مراتع و مرغزارهای فراوان پوشیده شد. جانورانی که در کوهها می زیستند به سوی چمنزارهای نوپدید ره سپردند و انسان که وسیله ی زیستش ، شکار بود، به تعقیب آنها پرداخت و در دشت سکنی گزید. از این زمان که می توان تاریخ آن را در حدود هزاره ی هشتم پیش از میلاد فرض کرد، این امکان را در دست داریم که پیشرفت حاصله در تمدّن مادی ساکنان فلات را تقریباً بدون انقطاع پی گیری کنیم . این تمدّن تابع تأخیر محیط ، وضع طبیعی زمین ، آب و هوا، تماس با ملل همسایه و نیز هجوم و مهاجرت بوده است . اما نمی توان تغییرات حاصله را در اینجا مورد مطالعه قرار داده در حقیقت هنوز غالب این امور بر ما مجهول است ، چه حتّی تا حال حاضر سراسر خاک ایران از نظر تحقیقات باستان شناسی بکر و دست نخورده باقی مانده است . کهن ترین محل سکونت انسان که در دشت ایران شناخته شده ، سیالک (Sialk) نزدیک کاشان در جنوب تهران است که در آنجا نشانه های سکونت اولیه ی انسان در پایه ی تپه ای مصنوعی و درست برفراز خاک بکر و دست نخورده پیدا شده است . در آن روزگار انسان هنوز خانه را نمی شناخت ، طرز ساختن آن را نمی دانست و در زیر آلونکهایی که از شاخه ی درختان درست شده بود، خود را محفوظ می داشت . ولی به زودی چینه های محقری بر بالای باقی مانده های مساکن پیشین ساخته شد. انسان همچنان که به شکار ادامه می داد، فعالیتهای کشاورزی را نیز توسعه می بخشید. سومین نوع فعالیت وی ذخیره کردن آذوقه بود و این امر از آنجا بر می آید که در میان بقایای دوران نخستین ، استخوان گاو و گوسفند اهلی پیدا شده است . علاوه بر ظروف سفالین و سیاه و دود زده که در غارها با دست و بدون داشتن ابزاری چون چرخ ساخته می شد یک نوع ظرف قرمز زنگ هم پیدا شده است که آن را در کوره های بسیار ابتدایی می پخته اند و عوارض ناشی از این نوع پختن لکه های سیاه رنگی بر سطح آنها به جای گذاشته است . در این دوران نخستین پیشرفت در فن کوزه گری صورت گرفت ، و آن پیدایش ظروف نقش دار بود. ظرفهای مزبور عبارت از کاسه های ناهموار و کم دوام بود با پایه ای به شکل جای تخم مرغ و پوشیده از قشری سفیدرنگ که بر روی آن خطوط افقی و عمودی نقش می کردند. با مطالعه ی دقیق تر معلوم می شود که نقش مزبور مقدمه ی سبد سازیست ، زیرا هنوز چیزی از آن زمان نگذشته بود که انسان به جای ظرف ، سبدهایی را به کار برد که روی آنها را با گل رس اندوده و در آفتاب خشک کرده بود. پیداشدن تعداد قابل ملاحظه ای حلقه که از گل رس پخته یا از سنگ ساخته شده است نشان می دهد که انسان قدیم ایران مبادی صنعت نساجی را می شناخته است . ابزار کار همه از سنگ بود، مثل تیغه ی کارد که از سنگ چخماق ساخته می شد، تیغه ی داس ، تیر صیقلی شده و آلت تراش . در اواخر این عصر نخستین اشیاء کوچک مسین که چکش کاری می شد، پدید آمد. انسان غارنشین تازه داشت نخستین فلزی را می شناخت که می بایستی آن را مورد استفاده قرار دهد و نیز متوجه شده بود که مس از قابلیت انعطاف و تورق برخوردار است . اما هنوز راه ذوب کردن آن را نمی دانست ، و این زمان درست پایان عصر نوسنگی بود. مرد و زن هر دو به آرایش علاقه داشتند. گردنبندهایی از صدف ترتیب می دادند و حلقه ی انگشتری و دستبند را از صدفهای بزرگ یا سنگهای نرم می ساختند. احتمالاً خالکوبی و یا بزک هم معمول بود و مواد لازم برای این کار را در هاونهای ظریف نرم می کردند. در کنده کاری ، ذوق هنری بر روی استخوان جلوه گری می کند. انسان ایرانی سابق بر آن کشیدن شکل جانور و آدمی را آغاز کرده بود. هنرمند عصر حجر اخیر بر روی استخوان کنده کاری می کرد و دسته ی ابزار خود را با تصویر سر غزال یا خرگوش می آراست . زیباترین قطعه ای که تاکنون کشف شده دسته ی چاقویی است که انسان این دوران را نشان می دهد، در حالی که شب کلاهی بر سرنهاده و لنگی را به وسیله ی کمربند به دور خود بسته ، و این یکی از کهن ترین تصاویری است که از انسان خاور نزدیک به دست آمده است .

ایرانیان نوسنگی و حکایت مرگ

مرده را به طور مچاله و به طرز در هم پیچیده ای در کف آلونکها یا اتاقها به خاک می سپردند. این نزدیکی و همجواری با مرده ، زندگانی را از لزوم تهیه ی هدایا برای او معاف می داشت ، زیرا که روح وی می توانست در خورد و خوراک با سایر افراد خانواده شریک شود. انسان از قدیم معتقد بود که پس از مرگ همان گونه زندگی خواهد کرد که در روی زمین زیسته بود. وجود تبری از سنگ صیقلی و دو فک گوسپند در نزدیکی سر مرده (که در غار به دست آمده است ) این باور را نشان می دهد. همچنین خوردنیهای جامد و به احتمال قوی مایعات نیز در گور گذاشته می شد. جسد مرده را به رنگ قرمز در می آوردند و این پدیده در نقاطی غیر از ایران نیز مشاهده شده است و ازین موضوع چنین بر می آید که یا افراد انسانی بدن خود را با پوششی از رنگ قرمز می پوشانده و یا پیش از به خاک سپردن مرده اکسید آهن بر روی جسد وی می پاشیده اند.

اهلی کردن حیوان که انگیزه ی آن نیاز انسان به داشتن چهارپایانی بوده است که قابل قربانی شدن باشند در پیشرفت تمدّن عامل مهم و عمده ای به شمار می رود و حیوان بی آنکه در مورد تغذیه به انسان نیازمند باشد خوراک و پوشاک بشر را تأمین می کرد و نیز می توانست در کاریا حمل و نقل مورد استفاده قرار گیرد. گله داری و تربیت اغنام و احشام مستلزم وجود خانواده ای بزرگ بود که زنان ، فرزندان و حتّی بردگان را در بر می گرفت . بدین ترتیب در این دوران عناصر اولیه ی اقتصادی به وجود آمد: شکار، صید ماهی ، باغداری ، کشت و زرع ، تربیت حیوانات و بهره برداری از منابع زیرزمینی . بدینسان بشر از وضعی که در آن برای تهیه ی خوراک روزانه ملزم به شکار کردن بود بیرون آمد، به کار تولید پرداخت و وارد نخستین مرحله ی گسترش تجارب یعنی ایجاد مواد اضافی شد که می توانست آنها را با کالاهای مورد نیاز دیگر مبادله کند. در حقیقت بازرگانی پیش از آن زمان به وجود آمده بود. صدفها و جانوران صدفی که ساکنان سیالک کاشان در این عصر (دوران اول ) به عنوان زینت به کار می بردند، مورد آزمایش متخصصان قرار گرفته و معلوم شده است که تعلق به انواعی دارد که تنها در خلیج پارس که در حدود هزار کیلومتر تا سیالک فاصله دارد به دست می آمده است . بدیهی است که مبادلات مستقیماً انجام نمی گرفت ، بلکه دست فروشان دوره گرد وسیله ی اجرای آن بودند. حتّی در این تاریخ هم ساکنان یک دهکده ی ما قبل تاریخی از زندگی مجزا و منفرد برخوردار بوده اند. شروع تجارت از امتیازات خاص ساکنان فلات ایران نبوده است ، زیرا معاصران آنان در آلمان نیز صدف را از اقیانوس هند و فرانسویان و انگلیسیان عنبر را از بالتیک وارد می کرده اند. محتملاً در معتقدات یهودی و مسیحی درباره ی رانده شدن بشر از بهشت ، خاطره ای از پایان عصر نوسنگی وجود دارد. انتقال انسان از وضع پیشین به حالت روستایی یکی از بزرگ ترین تحولات جامعه ی بشری بوده است که نتایج آن تا در این دوران در کشور ما در صنعت کوزه گری یک پیشرفت قطعی که ایران هنوز هم از فواید آن برخوردار است پیدا شد و آن اختراع چرخ کوزه گری و ضمائم وسیله ی مزبور بود. کوزه گر به مدد ابزار پیشرفته ی خود ظروفی با شکلهای گوناگون و مزین به طرحهای تازه به مشتریان خود عرضه می کرد: جامهای بزرگ ، کاسه های عالی ، خمره های توشه دان و نیز جامهای شراب با پایه های بلند، رنگ خمیر بر حسب شدت و ضعف گرمای کوره تغییر می کرد و کوزه گر می توانست آن را به میل خود به رنگهای خاکستری ، رنگ گل سرخ ، قرمز و سبز درآورد زمان حاضر هم ادامه دارد.

خداوند، سرزمین آریا را بهترین سرزمینها آفرید

کهن ترین سند تاریخی در مورد مهاجرت و پیدایش اقوام آریایی ، کتاب مقدس اوستاست که به شرح مندرج در آغاز کتاب حاضر، قریب ۶۵۰۰ سال پیش از میلاد به وسیله ی زرتشت پیامبر ایرانی و با الهام از اهورامزدا آورده شده است . بنا به روایت آغاز وندیداد اوستا، اهورا مزدا سرزمین آریاویج (Arya Vej) را در بهترین مکانها آفرید. اما اهریمن بر ضد او قیام کرده سرمای سختی در آن سرزمین پدید آورد و چون به سبب سرمای شدید و انبوهی جمعیت سکونت در آن دیار سخت و ناگوار بود، شهرها و مکانهای زیبای دیگری پدید آورد. به موجب مندرجات آن کتاب مقدس ، در هفت کشور ایران شانزده ناحیه به وجود آمد: ۱) آریاویج این ناحیه در سمت باختری دریای خزر واقع و مشتمل است بر قفقازیه و قسمت شمالی آذربایجان کنونی ایران ناحیه ی مزبور از جانب خاور به دریای سیاه و خزر و از باختر به دریای سیاه می رسد و در ازای آن یک هزار و پانصد کیلومتر است . ۲) سغدیا سغدیان (Sogdiana) در کتابهای فارسی هر دو نام قید گردیده است . این واژه در اوستا به صورت Sughda و همراه با کلمه ی گاوو (Gau) آمده است . دهارلز دانشمند فرانسوی « گاوو » را پایتخت سغدیان می داند. اما به عقیده ی دارمستز ، «گاوو» به زبان پهلوی یعنی دشت ، و بنابراین از عبارت مورد اشاره ی اوستا، معنی « دشت سغد » مستفاد می شود که سراسر سبز و خرم و باغ و چراگاه و مزرعه بود. سغد در «دره ی زرافشان » و کاشکا دریا واقع شده و پایتخت آن در گذشته سمرقند بوده است که موّرخان آن را مارکاندا (Marcanda) نامیده اند. سمرقند در حمله ی مغول با خاک یکسان گشت و ساکنان آن همه به هلاکت رسیدند. کاوشهای مهمی در خرابه های این شهر صورت گرفته و آثار گرانبهایی از آن به دست آمده است . مرکز شهر مزبور « ارک » نام داشت و در سده ی چهارم پیش از میلاد تمدّن بزرگی در آن تشکیل یافته بود. همچنین در خرابه های پنچیکانت (Pentchikent) اکتشافات بزرگی به عمل آمده است . شهر اخیر نیز که در دره ی زرافشان و در فاصله ی شصت و هشت کیلومتری سمرقند قرار گرفته بود، در سده ی هشتم میلادی در اثر هجوم اعراب ویران گردید. در مجاری آب این شهر تنبوشه های سفالین به کار رفته بوده است . از بناهای عمده ی پنچیکانت می توان دو معبد بزرگ را نام برد که یکی از آنها دارای تالار مربعی به مساحت هشت متر در هشت متر بوده و سقف آن بر روی چهارستون قرار می گرفته است . معبد مزبور در جانب شرقی بدون دیوار و منتهی به یک ایوان بوده و در مقابل آن محوطه ای واقع شده بوده است . در و دیوارهای معبد دارای نقش و نگارهایی بوده که از لحاظ باستان شناسی جالب توجه و دقت است . در نقش یکی از دیوارها مردی روحانی به سوی محراب خم شده و چند نفر از جمله دو مرد دهقان در مراسم مذهبی حضور یافته اند. دیوار روبه رو تصویر چند شاهزاده ی سغدی را نشان می دهد. معبد دیگر در شمال شهر واقع شده و آن نیز دارای یک تالار بزرگ ، چهارستون و یک دیوان است . یکی از نقوش دیوار این معبد صحنه ی سوگ سیاووش ، نیمه خدای ایرانی ، را نمایش می دهد. یک دانشمند ایرانشناس شوروی [ ۱ ] در مورد سغد و پنچیکانت چنین می نویسد: میدان شهر پنچیکانت ، شهرستان نام دارد. در بخش خاوری آن ، بناها و کاخهای چندی کشف شده است . در تالار یکی از کاخها، صحنه های زیادی بر روی دیوار نقش گردیده است . در یکی از این صحنه ها، پادشاه بر تخت نشسته و چند شاهزاده ی سغدی و چند نفر دهقان در برابر وی ایستاده مشغول برگزاری مراسم جشنند. صحنه های دیگر نمایشگر گروهی است که به نواختن و رقص مشغولند. از معابد سغدی و آثاری که از آنها کشف شده است چنین بر می آید که مذهب رایج در شهرهای سغد مزداپرستی بوده و سغدیان چهار آخشیج را مقدس می شمردند. آنها مردگان خود را در هوای آزاد و در دسترس لاشخواران قرار می دادند و پس از آنکه گوشت و گذشتگان توسط پرندگان خورده می شد، استخوآنهارا جمع آوری کرده در محفظه ی به نام استودان (Stodan) « مخفف استخواندان » قرار می دادند و محفظه ی مزبور را در اتاق یا زیرزمین نگاه می داشتند. ۳) بلخ یا باختر بلخ در اوستا به صورت باختی (Bakhti) و در پارسی به شکل باختری آمده است . در اوستا برای این شهر دو صفت ذکر شده است : «من اهورا مزدا چهارمین کشوری که آفریدم بلخ زیبا با پرچمهای برافراشته است . « دهالز » می گوید: نام بلخ در اوستا « باختی » قید شده است و بعداً به بلخ تبدیل یافته است . این شهر در خراسان کنونی واقع و مرکز مردم باختر بوده است . «بنا به گفته ی دارمستتر ، لفظ باختی و صفت زیبا مندرج در اوستا، در کتاب مسعودی به « بلخ الحسنا » ترجمه شده است . اکثر دانشمندان اوستاشناس محل بلخ را به طور مبهم در شمال خراسان می پندارند، در صورتی که خرابه های شهر مزبور در شمال افغانستان ، نزدیک قصبه ای به همین نام ، و در سر جاده ای واقع شده است که از کابل به بخارا می رود و تا رود آمودریا پنجاه کیلومتر فاصله دارد. شهر بلخ مرکز سرزمین بلخ و پایتخت پادشاهان کیانی بوده است . این نام به یونانی باکتریان (Bactrian) خوانده شده و اسم قدیمی تر آن رازیاسپ است . بنابر مندرجات کتاب قاموس الاعلام ، شهر بلخ در دوران پادشاهی کی گشتاسب کیانی از شهرت بیشتری برخوردار بوده است . این شهر محل ظهور زرتشت و مرکز تبلیغات وی بود. بلخ از هجوم مغولان گزند فراوان دید: در ۶۱۷ به وسیله ی چنگیز و در ۷۷۱ توسط تیمورلنگ با خاک یکسان گردید. با این ترتیب چنانچه بخش جنوبی سرزمین بلخ قدیم در شمال افغانستان و خراسان واقع شده باشد، قسمت شمالی آن در خاک جمهوری تاجیکستان امتداد دارد. مون گیت براساس کاوشهایی که توسط کاوشگران و باستان شناسان شوروی سابق در قسمت شمالی شهر موصوف صورت گرفته ، چنین اظهارنظر می کند: ـ «بلخ در بستر آمودریا واقع شده است و ساکنان آن نیاکان مردم امروزی تاجیک به شمار می روند. شهر مزبور یکی از امپراتوریهای دوران کهن آسیای مرکزی است . بخش اعظم سرزمین قدیم بلخ در تاجیکستان و ازبکستان شوروی و شمال افغانستان قرار گرفته است . در سال ۱۹۵۰ هیئت حفاری سغد و تاجیک در بخش کیقباد شاه ، نزدیک قصبه ی کالای میر (Kalai Mir) کاوشهایی را آغاز نهادند. در اثر عملیات مزبور، ساختمانهایی مربوط به سده ی چهارم پیش از میلاد پدیدار شد که دارای حصاری بلند بود. از مطالعه ی وضع گورها و دفن مردگان چنین برمی آید که تاجیکهای دوران کهن از ساکنان بومی بلخ بوده در مدت چند هزارسال مشخصات خود را حفظ کرده اند. از حفریات بلخ چنین معلوم می شود که گرچه حمله ی اسکندر ذوالقرنین بدان سرزمین با کشتار و ویرانی همراه بوده ولی پس از وی فرهنگ یونانی در بلخ رسوخ کرده است . در این شهر چند معبد بودایی کشف شده که یکی از آنها در نزدیکی قصبه ی « دره تپه » بوده است . در شهر « چاچی » از شهرهای قدیم بلخ آثاریک تمدّن روستایی به دست آمده است که معلوم می دارد در سده ی دوم پیش از میلاد آهن را در کوره های بادی به مدد دم دادن نرم و به ادوات و ابزار تبدیل می کرده اند. ۴) سرزمین نیسایه یا پارت در نخستین فصل و ندیداد چنین آمده است : «من اهورا مزدا پنجمین کشوری که آفریدم ، نیسایه است که در میان مرو و بلخ قرار گرفته است ». پژوهشگران نتوانسته اند مشخص کنند که نیسایه ی مندرج در این متن با کدام ناحیه و سرزمینی منطبق است . بنا به توضیح آن ، نیسایه ی مورد بحث غیر از شهر قدم « نیسا » در ماد است که اسبهای آن شهرت داشته و داریوش در آنجا « گئوماتا » را به هلاکت رسانده است . دهارلز می گوید که نیسایه در ده مرغاب واقع است . اما با باستان شناسان شوروی سابق محل شهر مزبور را کشف و معلوم کرده اند که این شهر نخستین پایتخت دولت پارت اشکانی بوده ، و بدین ترتیب روشن می شود که منظور از «نیسایه »ی مندرج در اوستا همان سرزمین اصلی پارت بوده که پایتخت آن نیسایه در میان مرو و بلخ است . مون گیت می نویسد:
ـ در جنوب جمهوری ترکمنستان کنونی ، نزدیک ریگزار قره قوم ، در دامنه ی کوه کوپت داغ (Kopetdag) و نزدیک قصبه ی باقر (Baguir) واقع در هیجده کیلومتری شمال شرقی شهر عشق آباد، ویرانه های دو شهر باستانی و جدید نیسایه به چشم می خورد. اومستد (Olmstead) دانشمند آمریکایی چنین می گوید: جلگه ی مرتفع « پارتیا » یا « پارتاوا » در جنوب «هیرکانی » یا «گرگان » واقع شده ، از سمت شرق به « هراوا » یا « هرات » که نام خود را از روی «هری » گرفته است امتداد داشته ، و «پارت » به اضافه ی «هیرکانی » قلمرو فرمانروایی ویشتاسب کیانی بوده است . ۵) سرزمین اوروا یا خوارزم در بند یا زده ی باب اول و ندیداد چنین آمده است : «هشتمین کشوری که اهورا مزدا برای سکونت ایرانیان آفرید، سرزمین اوروا (Ourva) است . در اوستا برای این کشور باستانی مشخصاتی ذکر نشده است و از این جهت دانشمندان در باره ی آن زیاد بحث نکرده و با قید احتمال سخن گفته اند. به عقیده ی « دهارلز »، اوروا یکی از شهرهای ناشناخته و گمنام خراسان است . « ادوارد براون » شهر مزبور را با طوس در خراسان منطبق دانسته است . دارمستتر با استفاده از بندهش کتاب زمان ساسانیان «اوروا» را همان شهرمیشان واقع در کنار فرات می داند. هیچ یک از این عقاید و نظریات درست به نظر نمی رسد. اما دانشمندان شوروی سابق در کاوشهای باستان شناسی خود آثار مهم شهر کهن اورغانج (Ourganedj) پایتخت سرزمین خوارزم را کشف کرده اند، و این همان «اوروا» است که زرتشت در اوستا از آن یاد کرده است . خوارزم یک کشور باستانی و ایرانی و در نیمه ی سده ی هشتم پیش از میلاد در قلمرو فرمانروایی کوروش بزرگ قرار گرفته بوده است . بنابراین «اوروا» یا «اورغانج » پایتخت دولت خوارزم است و غالباً پایتخت را از لحاظ اهمیت ، به جای کشور ذکر می کنند. تحقیقات باستان شناسی شوروی آثار پرارزشی از «خوارزم » و «اورغانج » به دست داده است . مون گیت می گوید: «در آغاز سده ی دوازدهم میلادی اقوام مغول در آسیای مرکزی به حمله و هجوم پرداخته ، شهرهای خوارزم را با خاک یکسان کردند و بیشتر مردم را به هلاکت رساندند. اما طولی نکشید که دوباره در خوارزم فعالیت آغاز و شهرها آباد شد». در سال ۱۹۲۸ میلادی یک هیئت بزرگ حفاری به سرپرستی تولستوف (Tolstov) دانشمند روسی در خوارزم به کار پرداخت و آثار ارزنده ای از شهرهای کهن آن به دست آورد که مهم ترین آنها مربوط به ویرانه های شهر اورغانج پایتخت خوارزم بود. شهر مزبور در نزدیکی شهر کهنه ی اورغانج در ترکمنستان واقع شده و در مجاورت شهر « تاش قلعه » قرار دارد که در سال ۱۳۹۱ میلادی به دستور تیمورلنگ ساخته شده است . در دوران کوروش که با نبردهای پیروزمندانه ی خود امپراتوری بزرگی تشکیل داده بود سرزمین خوارزم نیز در قلمرو فرمانروایی وی قرار گرفت . این کشور در زمان کیانیان نیز در تصرف ایرانیان بوده و ایشان بر آن سرزمین حکمرانی می کرده اند. از شهرهای خوارزم ظروف و زینت آلات زیادی به دست آمده است که معلوم می دارد در دوران باستان اهالی آن با مصر و سوریه و نواحی مجاور دریای سیاه در داد و ستد بوده اند. در میان این آثار، تندیسهای کوچک سیاووش و آناهیتا (Anahita) خداوند دریاها و نگاهبان آبها جالب توجه است . در نزدیکی ریگزار قزل قوم شهری کشف شده که دور آن حصار بلند و برج و بارو قرار داشته است . در درون حصار مزبور تالار بزرگی دیده می شود که به وسیله ی یک پله به زیرزمین راه داشته و در آن زیر زمین خمره های سفالین متعدد جای داده شده بوده است . هر خمره به منزله ی گوری بوده است که استخوان مرده را در آن جای می داده اند. بر روی یکی از خمره ها تندیس یک مرد نشسته و بر آن کتیبه ای به زبان خوارزمی و خط آرامی مربوط به سده ی سوم پیش از میلاد قرار دارد که بر حسب ظاهر حاوی نام صاحب مجسمه است . بنا به نوشته ی بیرونی ، خوارزم در ترکمنستان ، در کنار آمودریا واقع شده است . ۶) سرزمین رنگها یا رنها (Ranha) به موجب بند بیست باب اول و ندیداد، شانزدهمین کشوری که اهورا مزدا برای سکونت ایرانیان آفریده ، سرزمین رنگها یا رنها بوده که در سرچشمه ی رود رنگها واقع شده است . پژوهشگران برای تعیین و تشخیص محل و موقع «رنگها» تحقیقات زیادی به کار برده و طی آن کوشیده اند محل آریا ویج را که پیش از این از آن یاد کردیم ، مشخص سازند. علت این امر آن است که در سایر بخشهای اوستا نام آریا ویج به دفعات ذکر گردیده و محل آن در مجاورت «رنگها» دانسته شده است . ابراهیم پورداود معتقد است که رود «رنها» همان « سیر دریا » یا « سیحون » و «آریا ویج » نیز در حدود خوارزم اهمیت تمدنی که در شوش شناخته شده و تا قلب فلات ایران نفوذ یافته ، بالاتر از همه به اعتبار استعمال خط است . الواح مکشوفه تاکنون خوانده نشده ، اما خط نیمه تصویری آنها معرف پیشرفت در نخستین خط تمام تصویری است . دانشمندان توانسته اند اعداد و جمع آنها را تشخیص دهند، و این خود موجب شده است که آنها را اسناد شغلی از قبیل صورت حساب یا قبض رسید به شمار آورند. متصل کردن اسناد مزبور به کالا، این فرضیه را تأیید می کند. رود «رنها» که قدیمی ترین رود قفقازیه ی کنونی است ، از باختر به جنوب جریان دارد و در نزدیکی مصب خود به رود ارس می پیوندد و نام کنونی آن «زنگا» است (در زبان پارسی حروف (ز) و (ر) به یکدیگر تبدیل می شود.) رود « زنگا » یا «رنها» رودی باستانی بوده و مانند ارس تاکنون بستر خود را تغییر نداده است . باستان شناسان شوروی در کنار این رود تحقیقات و کاوشهای وسیعی به عمل آورده و آثار گرانبهایی کشف کرده اند. مون گیت می گوید: در نزدیکی ایروان و کناره ی غربی رود « زنگا » آثاری به دست آمده است که از زندگی ساکنان این محل در سه هزار سال پیش حکایت می کند. ۷) سایر سرزمینهای مورد بحث که همه از اهمیت به سزایی برخوردار بوده و در قلمرو شاهان پیشدادی و کیانی قرار داشته اند عبارتند از: مرو یا مرگیانا ، هرات ، کابل ، هیرکانی یا گرگان ، هتومنت یا هلمند ، رخج ، ری یاراگا ، ورنه یا گیلان ، چخر یا چرغ و پنجاب هند.

هنر ایرانیان پیش از تاریخ

مردمی که در فلات ایران زندگی می کردند، در طول مدتی بیش از شصت قرن اندیشه ها و فنونی پدید آوردند که موجب بقای بشر و تعالی مقام و منزلت انسانی شد. کشاورزی و فلزکاری ، مبانی اندیشه های دینی و فلسفی ، نوشتن ، پیدایش کاربرد اعداد و دانشهای ریاضی و ستاره شناسی از سرزمینی نشئت گرفت که امروز خاورمیانه نامیده می شود و سرچشمه ی بسیاری از این پدیدارها در فلات ایران قرار داشت . بنا به نوشته ی پروفسور پوپ :
ـ پیشه وران ایرانی که نقش سفالینه ها را در ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد ابداع کرده بودند، خاک رس را به منظور نرم شدن ساییده و اغلب الک می کردند. سفالگران هنوز دارای آن چرخهای پایی سریع الحرکتی نبودند که کاشی سازان دورانهای بعدی اشکال متوازی و قرینه را به کمک آنها می ساختند تنها ابزار کار ایشان چرخی ساده بود که به وسیله ی دست ، بر روی آن ظروف موردنظر را شکل می دادند البته وجود این چرخ بی شک بهتر از آن بود که هیچ گونه وسیله ای برای چرخاندن گل رس در دسترس نداشته باشند، ولی به هر حال ابزار مزبور یک وسیله ی کامل و کافی نبود. با این حال لیوانها را متناسب و دیواره های آنها را به نازکی مقوا ازکار در می آوردند، و سپس سطح خارجیشان را با لعاب کلی و نقشهای ساده می آراستند. آن گاه ظروف مزبور را در کوره های نخاله ای قرار می دادند که حرارت آن با وسایل ابتدایی تنظیم گردیده بود. این پیشه وران ماهر، با صبر و شکیبایی موفق می شدند ظرفهای ظریف خود را بی آنکه تغییر شکل بدهد در این کوره ها طوری بپزند که در هنگام ضربه خوردن صدایی چون طنین چینی از آنها به گوش برسد. آنها همچنین از گل ، کاسه و آفتابه می ساختند و پیوسته بر مهارت و استادی خود در ساختن ظروف گلی و ایجاد تنوع در این مصنوعات می افزودند. مرحله ی دوم در توسعه ی تمدّن ما قبل تاریخی ایران که آن را دوران دوم می نامیم ، عصری است که نسبت به دوره ی پیشین اندکی پیشرفته است ، آثار و بقایای این دوران بر روی بازمانده های مربوط به عصر سکونت بشر در دشت ، اندوخته شده است ، به نظر نمی رسد که هیچ گونه جنگ یا تغییرات شدید اجتماعی موجب به هم خوردگی وضع دهکده های ما قبل تاریخی شده باشد، چه دهکده های مزبور همواره از هرگونه نفوذ خارجی مصون بوده است . از آنجا که بشر غالباً درصدد تکمیل لوازم خود بود، از تزیین و تکمیل خانه و مسکن خود غفلت نمی ورزید. خانه ها به تدریج وسیع تر و دارای دربهایی شد که اکنون محل نصب آنها به چشم می خورد. چینه جای خود را به خشت گلی داد که تازه ابداع شده بود. باید دانست که در این عصر خشت فقط کلوخه ای از خاک بود که با وضعی خشن و ناهنجار به وسیله ی دست ساخته و در آفتاب خشک شده بود و گودیهایی که به وسیله ای انگشت ابهام در آن ایجاد می شد، موجب اتصال ملاط می گردید. خشتهایی که بدین ترتیب درست می شد دارای این مزیت بود که به دیوار نظم بیشتری می داد و از ترک خوردگی دیوار جلوگیری می کرد. رنگ قرمز که دیوارهای اتاق را با آن می اندودند، وسیله ی تزیین داخلی به شمار می رفت . این رنگ مخلوطی از اکسیدآهن بود که در فلات ایران عمومیت داشت . این نمونه ی خوبی است که سلیقه ی بشر را در مورد تنوع آزمایشها و استعداد وی را در زمینه ی اختراع نشان می دهد. لطف و ذوقی که در نظم و ترتیب خانه ها به کار می رفت ، در مورد ظروف گلی جدید نیز اعمال می گردید. در جوار مصنوعات قدیم ، نوعی دیگر از ظروف نیز به وجود آمد که از آنها کوچک تر بود، ولی با دقت بیشتری ساخته و به طرز بهتری در کوره ی اصلاح یافته پخته می شد. پیدایش این ظروف گواه اختراع چرخ است که عبارت از تخته ی ساده ی باریکی بود که بر روی زمین قرار می گرفت و به وسیله ی انسان چرخانده می شد. تازگی و گیرندگی این ظروف به تزیین آن مربوط می شد: با رنگ مشکی بر روی زمینه ای قرمز که به سیاهی می زد حیواناتی چون پرندگان ، گرازها و مرالهای در حال جست و خیز را نقش می کردند. کوزه گر با خطوط ساده موجوداتی را تصویر می کرد که حاکی از جنبش و وقایع پردازی رئالیسم کامل بود، و تقریباً در همان زمان بود که وی ساده کردن موضوعهای طبیعی را آغاز نهاد و در راه ایجاد سبکی گام برداشت که در آن غالباً تشخیص موضوع اصلی کار وی دشوار است . ایران پیش از تاریخ ، از این دوران در مورد ساختن ظروف ، فنی را به کار برد که همان قدر زیبا و با روح بود که کنده کاری روی استخوان در عصر گذشته واجد آن زیبایی بود. نظیر این فن در هیچ جای دیگری شناخته نشده است و این خود می رساند که فلات ایران زادگاه ظروف منقوش و نگارین است . در آن روزگار دیرین هیچ یک از ظرفهای سفالین نواحی دیگر نشانه ای از چنان رئالیسم قوی به جای ننهاده است که با این سرعت و شتاب به مرحله ی یک سبک تخیلی رسیده باشد این کار نخستین بار در حدود چهار هزار سال پیش از میلاد تنها به وسیله ی کوزه گر ما قبل تاریخی ایران صورت پذیرفته است . در این دوران به تدریج فلز برای ساختن ابزار مورد استفاده قرار گرفت و سنگ کماکان ارزش نخستین خود را حفظ کرد. مس هنوز چکش کاری می شد و به مرحله ی ذوب نرسیده بود. از این فلز برای ساختن درفشهای کوچک یا سنجاق استفاده می کردند. به نظر می رسد که ایرانیان مانند برخی از سکنه ی ما قبل تاریخ مصر، بر روی مس کنده کاری نمی کرده اند. جواهر فراوان تر و مواد جدیدی چون عقیق و فیروزه که رنگ درخشان آنها جذاب تر از همه بود بر آن افزوده گشت . دهکده با شتاب رو به ترقی نهاد. انسان که در گذشته از خیش استفاده می کرد، با گسترش فعالیت در رشته ی کشاورزی بر آن شد که کار دست جمعی را بیش از پیش بپذیرد و در ساختن خانه ، هموار کردن زمین و آبیاری ، از یاری همسایگان استفاده برد. زن خود را با باغ مشغول می داشت ، غذا تهیه می کرد و هنوز هم به ساختن ظروف سفالی می پرداخت . اما در این عصر صنعت مزبور به دست پیشه ورانی افتاد که از چرخ کوزه سازی استفاده می کردند. عموماً علت بروز تأخیر در اختراع چرخ ظرفسازی را مربوط به این امر می دانند که زنان مدتهای طولانی در خانه های خویش به ساختن ظروف دست ساز مشغول بوده اند، در این دوران تجارب توسعه و مبادله تداول یافت . بشر می توانست هر چه را که تولید می کرد، در این تجارت ابتدایی به عنوان پول رایج به کار ببرد: پوست ، پیکان ، تبرسنگی و بالاتر از همه موادغذایی مانند گندم ، جو، میوه و نیز گله ورمه که می توانست موجب ازدیاد سرمایه گردد. صاحب نظران در این نکته هم داستانند که در این دوران که بشر تازه استفاده از فلز را آغاز و با شک و تردید آن را جانشین بعضی از ابزارهای کوچک استخوانی کرده بود، فعالیت بازرگانی وی در اثر کوششهای فراوان در جهت تجارت نباتات و درختان ، به جامعه ی انسانی سود رسانید. جو و گندم که از روییدنیهای بومی ایران است و هنوز هم در این کشور به صورت دیمی و آبی کشت می شود سابقاً نیز در زمینهای رسوبی کاشته و به مصر و اروپا برده می شد، ارزن که اصل آن از هند بود، به ایتالیا صادر می گردید. برعکس ، جو دو سر و خشخاش اروپا در آسیا رواج یافت و حتّی به چین هم رسید. در آغاز هزاره ی چهارم پیش از میلاد هنگامی که بشر به طور نامحسوس وارد دورانی می شد که به وسیله ی افزایش کاربرد فلزات مشخص شده است افق افکار انسان درباره ی جامعه ی نوبنیاد وسعت پذیرفت . مرحله ی دیگر در تکامل تمدّن ما قبل تاریخی ایران با دوران سوم سیالک مشخص می شود و شامل تعداد بسیاری از سطحهای فوقانیست که به بخش اعظم هزاره ی چهارم پیش از میلاد مربوط می گردد. در این دوران ماده ای جدید در معماری پدید می آید: آجر بیضی شکل متروک و به جای آن آجر صاف و مستطیلی به کار برده می شود که جنس آن خاک نرم و هنوز هم مورد استعمال است . محله های دهکده که کوچه های تنگ و پیچ در پیچ آنها را قطع می کند، به وسیله ی مرزها از یکدیگر مجزا می شوند. برای تأمین نور و سایه دیوارهای خارجی خانه دارای فرورفتگی و برجستگی است و گاهی پی دیواره ها بر سنگهای خشک نهاده می شود. دربها، همچنان پست و تنگ است و بلندی آنها معمولاً از ۸۰ تا ۹۰ سانتیمتر تجاوز نمی کند. پنجره نیز متداولست و عموماً به طرف کوچه باز می شود. قطعات سفالین بزرگی که در دیوار کار گذاشته می شود، خانه را از رطوبت حفظ می کند. تزیین درونی خانه همچنان با رنگ قرمز صورت می گیرد، اما رنگ سفید هم پدیدار می گردد. هنوز مرده را در کف اتاق به خاک می سپارند، در حالی که اعضای بدن او به طرف شکم کشیده می شود و بر استخوان بندی وی با گل اُخرا نشانه هایی نقش می کنند و لوازم زیادی با وی در گور می نهند. در این دوران در کشور ما در صنعت کوزه گری یک پیشرفت قطعی که ایران هنوز هم از فواید آن برخوردار است پیدا شد و آن اختراع چرخ کوزه گری و ضمائم وسیله ی مزبور بود. کوزه گر به مدد ابزار پیشرفته ی خود ظروفی با شکلهای گوناگون و مزین به طرحهای تازه به مشتریان خود عرضه می کرد: جامهای بزرگ ، کاسه های عالی ، خمره های توشه دان و نیز جامهای شراب با پایه های بلند، رنگ خمیر بر حسب شدت و ضعف گرمای کوره تغییر می کرد و کوزه گر می توانست آن را به میل خود به رنگهای خاکستری ، رنگ گل سرخ ، قرمز و سبز درآورد، و در همان حال تزیینات و طراحی ظروف نیز پیشرفت می کرد و ارزنده تر و گونه گون تر می شد. در آغاز هنرمندان به رئالیسم تمایل بیشتری نشان می دادند و تصویر مار، پلنگ ، قوچ کوهی ، مرال ، لک لک و شترمرغ را پشت سر هم یا در فواصل مربع با مهارت نقش می کردند. این کار نشان دهنده ی یک سبک طبیعت پردازی یا ناتورالیسم است که در هر صورت با آنچه که قبلاً شناخته شده است ، اختلافی ژرف دارد. دیگر بدن جانور را با خط ساده نقش نمی کردند. حجم نیز مورد توجه قرار داشت و در تجسم موضوع ، تعادل نسبتها رعایت می شد. سپس در این سبک تنوعی به وجود آمد: دم جانور دراز و کشیده تر و شاخها بدون تناسب پهن و بزرگ شد. این ترتیب در مورد گردن مرغ درازپا نیز معمول گردید.
http://www.aftabir.com منبع : آفتاب